شطرنج و هنر

شطرنج و هنر




امروزه با کمک تحقیقات علمی در فواید چشمگیرو تاثیرمثبت شطرنج بر عملکرد ذهن و رفتار اجتماعی انسان شکی نیست
شاید هیچ رشته ورزشی را نتوان سراغ گرفت که چون شطرنج برجستگان جامعه را به خود جذب کرده باشد شطرنج به دلیل شباهتش به زندگی حس مبارزه طلبی بالا برخورداری از زیباییهای هنری و علمی طیف وسیعی از بزرگان تاریخ را به خود جذب کرده است بسیاری از نویسندگان موسیقیدانان دانشمندان و سیاستمداران بزرگ بخشی از زمان و زندگی خود را صرف شطرنج کرده اند و حتی برخی از آنها شطرنج را به شکل حرفه ای دنبال کرده اند در اینجا بر آنیم تا به معرفی برخی از این بزرگان پرداخته و مروری بر زندگی آثار و جایگاه شطرنج و تاثیر آن بر فعالیتهای ایشان داشته باشیم مارسل دوشان هنرمند بزرگ سده بیستم از جمله برجسته ترین هنرمندان شطرنجباز بود و حتی شیفتگی وی به شطرنج او را از فعالیتهای جدی هنری در دوره ای از زندگی بازداشت.


marcel duchamp 
مارسل دوشان



"من در برخورد نزدیک با شطرنجبازان و هنرمندان دریافتم درحالیکه همه هنرمندان شطرنجباز نیستند شطرنجبازان همه هنرمندند."
( مارسل دوشان )

مارسل دوشان در سال1887 در پاریس در خانواده ای هنرمند به دنیا آمد. وی تا سال 1905 در آکادمی جولیا درفرانسه به تحصیل نقاشی مشغول بود. کارهای اولیه او به سبک پست امپرسیونیسم بود اما بعدها به عنوان تاثیرگذارترین هنرمند مکتب دادا شناخته شد.هدف اصلی هنرمندان دادا این بود که معیارهای متداول زیبایی شناسی و هنری جاافتاده را در هم بریزند.


دوشان یک انقلابی واقعی بود. هرگز وارد جریان دادا نشد اما بسیار پیش از دادا به نفی زیبایی شناسی دست زده بود.مارسل دوشان خیلی زود به عنوان یک هنرمند آوانگارددر اروپا و آمریکا مشهور شد.اثر معروفش "برهنه از پله پایین می آید"او را به اوج شهرت رساند.آنچه دوشان را به اندیشه های دادا پیوند می دهد نه نقاشیهای او بر روی شیشه یا تابلوی معروف "برهنه از پله پایین می آید" بلکه " حاضرآماده های"اوست.دوشان برای نفی زیبایی شناسی یک شیء معمولی رابر میداشت و درنمایشگاه ارایه می کرد.آن شیء فاقد هر گونه ارزش زیبایی شناسانه بود و به گفته خود دوشان ملاک انتخاب اشیاء بی تفاوتی آنها بود.



naked coming downstairs
تابلوی "برهنه از پله پایین می آید"

دوشان زمانی برای تابلو مونا لیزا سبیل گذاشته بود .برای نمایشگاه مستقل ها هم یک توالت فرستاده بودو اسمش را گذاشته بود چشمه آنها نمی توانستند آن را رد کنند اما در جایی سوت و کور به نمایش گذاشتند.


fountain
چشمه 1917

دوشان در لغتنامه ای در باب سورئالیسم به عنوان باهوشترین و نزد بسیاری دردسرسازترین
مرد نیمه اول سده بیستم توصیف شده است .
هسته و جوهره نوآوری دوشان اعلام این نکته بود که : هر چیزی هنر است اگر هنرمند آن را چنین بنامدابزار کار او حاضرآماده ها بود یعنی همان دست ساخته تغییر نیافته ای که هنرمند آن را به عنوان اثر هنری انتخاب می کرد. در نتیجه هر کس می تواند هنرمند باشد و هر چیزی به دردهنر می خورد .
تاریخ هنر مفهومی به نظریاتی که دوشان در مورد ایده و نقش آن در یک اثر هنری
مطرح کرد باز می گردد . او بر این اعتقاد بود که ایده هر کار هنری , مهم تر از محصول و فرآورده آن است.آنچه که هنرمند می خواهد بیان کند و مفهومی که برای بیان خلاقیت خویش در نظر گرفته،خود هنر است. اسا کار هنری ، انتخاب شیء است به جای آنکه ان را بسازیم .
دوشان در تعریف مسیر زندگی خویش می گوید " من می خواستم از جنبه های فیزیکی نقاشی عبور کنم . بیشتر علاقه داشتم عقاید جدیدی بیافرینم . منبیشتر به عقاید علاقه مندم تا دست آوردهای بصری . می خواهم نقاشی را هر چه بیشتر در خدمت فکر قرار دهم."

در سال 1918 دوشان به بوئنوس آیرس رفت .دوشان طی اقامت 9 ماهه خود در آنجا شطرنج را جدی تر دنبال کرد و برای دوستانش می نوشت که چطور شیفته شطرنج شده است.او بسیاری از بازیهای چاپ شده (بویژه بازیهای کاپابلانکا ،که او را می ستود) را مرور می کرد.
در همین جا بود که او ست معروف سه بعدی خود را ساخت .با وجود اینکه در بسیاری از


3d chess set-duchamp
شطرنج سه بعدی دوشان


مطالب آکادمیک باور بر این است که دوشان خود این مهره ها را تراشیده است (به استثنای اسبها که توسط یک صنعتگر محلی ساخته شده)اخیرا این نکته مورد توجه قرار گرفته که دیگر مهره ها بسیار ظریفانه ، با دقت و ماشینی به نظر می رسند .لاری لیست – هنرمند و موزه داری که به دقت در این زمینه مطالعه کرده- نتیجه گرفته است که آنچه در واقع رخ داده دقیقا خلاف این بوده است.مهره ها توسط یک صنعتگرمحلی ساخته شده ولی اسبها را دوشان خود تراشیده است.
لاری لیست همچنین ملاحظه کرد که فرم قوس مانند متحدالمرکز در گردن مهره ها یادآور فرم مهره های دوران "سنت جورج"در فرانسه است . هر چند مهره های دوشان به طرزی زیبا و برازنده در پایه با ظرافت مخروطی میشوند . در واقع شکل مهره ها به استثنای اسب و شاه مشابه فرمهای متداول است. اسب مهره ای است که در اکثر ستها حتی مهره های استانتون 1849 (که بسیار مشابه مهره های متداول کنونی هستند)کاملا متمایز است.


staunton chess set
مهره های استانتون

اسب دوشان در قسمت سر از فرم پیچک ویولن به سبک آرت نوو(هنر جدید)بهره می بردو حتی یالهای آن هم با فاصله گذاری دندانه ها در جداره مشخص می شود .(کل فرم نمایشی فوتوریستی است.)شاه دوشان فرم تاج پادشاهان را داراست فقط بخش بالای سر حذف شده و در نهایت شاه و وزیر فرمی مشابه یافته اند که برای ناآشنایان با این ست می تواند دردسرساز باشد.


duchamp's knight

در تابستان 1919 دوشان مهره های خود را برداشته به قصد پاریس برای دیدار خویشان و دوستان بار سفر می بندد. در پاریس ملاقاتی با هنری پیر روشه- دیپلمات و نویسنده فرانسوی- دارد و زیبایی مهره های دوشان وی را کاملا تحت تاثیر فرار می دهد . چنانچه روشه در خاطرات دسامبر 1919 خود به آن اشاره می کند.


2D chess set-duchamp
مهره های جیبی دوشان


در ژانویه 1920 دوشان به نیویورک باز می گرددحدود دو سالی را به فعالیتهای متنوع هنری می پردازد.(اثر شیشه عظیم را به پایان می رساند یک وسیله موتوری جدید می سازد و "من ری"و "کاترین درییر" را در برپایی یک موزه هنرهای معاصر جدید یاری می رساند.)هر چند فعالیتهای هنری مورد علاقه و توجه دوشان بوده اند اما او تلاش می کند زمانی برای پرداختن به شطرنج و علاقه روز افزون خود به آن بیابد . دوشان به باشگاه شطرنج مارشال می پیوندد و اولین تلاشهای حرفه ای خود را با شرکت در مسابقات و تورنمتهای متفاوت آغاز می کند.چنانچه خود به "تام کالوین"گفته بعضی شبها تا 3 صبح در باشگاه بازی می کرده و همین زمان بودکه به فکر دنبال کردن شطرنج به طور حرفه ای افتاد.
در اکتبر 1920 برای برادر خانمش از مهره های شطرنجی که طراحی کرده و ایده تولید انبوه و فروش آن با او سخن می گوید :
"راجع به شطرنج همه چیز عالیست.من در تعدادی از سیمولتانه های 12 نفره مارشال بازی کردم و 2 بار او را شکست دادم.پیشرفت قابل توجهی داشته ام و مثل یک برده تمام وقت شطرنج بازی می کنم.با اینکه شانسی برای کسب مقام قهرمانی فرانسه ندارم اما خوشحالم که شانس در برابر قویترین بازیکنان را طی 2-1 سال آینده خواهم داشت.براستی شطرنج آن بخشی از زندگیست که بیشترین لذت را نصیب من می کند.زمستان امسال در تیم مارشال (شامل 8 بازیکن برتر وی)مقابل تیم نیویورک بازی می کنم .مشابه مسابقاتی که سال قبل شرکت کردم اما امسال امیدوارم – بر خلاف پارسال که نتوانستم- چند امتیاز به دست آورم و از این بابت هیجان زده ام.
مورد دیگر اینکه می خواهم یک دست مهره جدیدی را که طراحی کرده ام برای تولید و فروش به بازار ارائه کنم.شاخصه های اصلی این دست به این ترتیب است :
وزیر ترکیبی از فیل و رخ خواهد بود.اسب ،شاه و سرباز مشابه دستی که در جنوب آمریکا داشتم هستند.
رنگ بندی مهره ها هم به این ترتیب است:
وزیر سفید به رنگ سبز روشن
وزیر سیاه به رنگ سبز تیره
رخها به رنگ آبی روشن و تیره
فیلها به رنگ زرد روشن وتیره
اسبها به رنگ قرمز روشن و تیره
شاه و پیاده های سفید سفید و شاه و پیاده های سیاه سیاه


color=coded chess set
مشابه سازی مهره ها بر اساس توصیفات دوشان


حتما توجه کردی که وزیر (همچنانکه در قدرت مانور و نوع حرکتش)رنگش نیز ترکیبی از رنگ مهره رخ و فیل است.
ضمنا می خواهم نظر مارشال را در باب نامگذاری این دست به نام او جویا شوم و در صورت موافقت 10% سود دریافت از فروش مهره ها را به او تعلق خواهد گرفت.
جنس مهره ها از مخلوط گچ و چسب خواهد بود که استحکام مهره های چوبی را دارد ( البته سنگهای تو هم می تواند گزینه مناسبی باشد نمونه ای از این مهره ها را پس از آماده شدن برایت می فرستم و می توانی سنگ را برایش امتحان کنی )"
درنظر داشتن قدرت و نحوه حرکت مهره ها در طراحی دوشان مبتکرانه است.به عنوان مثال وزیر ترکیبی از رخ و فیل در فرم و رنگ (چنانکه در قدرت و نوع حرکت).و همچنین برای اسب که درقدرت و نحوه حرکت شباهتی به دیگر مهره ها ندارد رنگ منحصر به فرد قرمز در نظر گرفته شده است.شاه و پیاده مطابق ستی که در بوئنوس آیرس طراحی کرده بود و به رنگ های سفید و سیاه هستند و خانه های صفحه شطرنج با تونالیته روشن به تیره (سیاه-سفید)از عرض 1 تا عرض 8 بوده است.

تا آنجا که ما می دانیم دوشان ایده خود را برای تولید و فروش این دست عملی نکرده است حداقل تا زمانی که در نیویورک بوده است.در دیدار از پاریس در 1922 روشه در ملاقات مجدد با دوشان از زیبایی مهره های رنگی دوشان تمجید می کندو این نشان می دهد که احتمالا حداقل یک دست از این مهره های رنگی ساخته شده بوده است.متاسفانه تا امروز اثری از این دست به دست نیامده است.

در سال 1923 دوشان هنر را به نفع شطرنج – که تا پایان عمر از آن دست نکشید- به حاشیه فرستاد. شیفتگی دوشان به شطرنج حتی پیش از این تاریخ نیز در آثار هنری وی قابل مشاهده است.از جمله آنهاست اثر حاضر اماده دام که نام آن از تاکتیکهای شطرنج گرفته شده است.
این اثر یک جالباسی با 4 گیری است که به زمین ثابت شده است.


trap

دوشان نه تنها پوستر مسابقات قهرمانی شطرنج فرانسه در سال 1925 را طراحی کرد بلکه موفق به کسب 50% امتیاز بازیها شد .همچنین به عنوان استادی شطرنج دست یافت .در همین دوران علاقه وافر وی به شطرنج همسر اولش را پریشان خاطر کرده بود تا جایی که روزی مهره های دوشان را به صفحه شطرنجش چسباند احتمالا این رویداد در جدایی آنها در 4 ماه بعد بی تاثیر نبوده است .دوشان طی سالهای 32-1928 به شرکت در مسابقات قهرمانی فرانسه و همچنین المپیادها ادامه دادوی علاقه خاصی به گشایشهای هایپر مدرن مانند نیمزوهندی داشت.با وجود تلاشهایش دوشان ازمقام قهرمانی فرانسه بالاتر نرفت و در آرزوی کسب عنوان استاد استاد بزرگ بین المللی متوقف شد.در اوایل دهد 1930 دوشان به این باور رسید که به اوج بروز توانایی های خود در شطرنج دست یافته و شانسی برای دستیابی به رده های بالاتر ندارد.در خلال این سالها ازحجم شرکت در مسابقات کاست و به جای آن به شطرنج مکاتبه ای روآورد وهمچنین مسئولیت نویسندگی ستون شطرنج هفتگی یک روزنامه را به عهده گرفت.
در سال 1923 ،دوشان با همکاری دوست شطرنجباز خود" هالبراستات" کتابی به نام
“ Opposition and sister squares are reconciled “
به رشته تحریر در آورد .
.او در این کتاب به بررسی تقابل و خانه های مرتبط در آخربازی اشاره می کند .از جمله پوزیسیونهایی که بررسی می کند پوزیسیون خاص و نادر لاسکر-ریلکم 1901 است .


نمونه ای از پوزیسیونهای کتاب

هنرمندان معاصر وی با فروش تابلوهای خود به کلکسیونرهای مرفه در دنیای هنر موفقیت چشمگیری کسب می کردند و دوشان می دید که : "من هنوز هم از قربانیان شطرنج هستم .شطرنج تمام زیباییهای هنر را داراست و حتی بیشتر .شطرنج مانند هنر جنبه تجاری به خود نمی گیرد.شطرنج به لحاظ دوری از تاثیرات اجتماعی ناب تر است"
درخلال سالهای بعد بسیاری سعی کردند او را به دنیای هنر باز گردانند. وی درباره انتخاب شطرنج به عنوان حرفه اصلی چنین می گوید :"اگر بابی فیشر از من مشورت می خواست من بی شک- بر خلاف دیگران- او را از انتخاب این حرفه دلسرد نمی کردم اما با خوشبینی برایش روشن می کردم که او هیچگاه از شطرنج به ثروت نخواهد رسید آنچه در انتظار اوست زندگی راهب وار و همراه با عدم پذیرشی بدتر از آنچه هنرمندان با آن روبرویند و تلاشی سخت برای شناخته وپذیرفته شدن از سوی مردم."
دوشان در نیمه دوم دهه 1930 فعالیتهای هنری خود را افزایش داد. او به همکاری با سوریالیستها پرداخت و در نمایشگاههایشان شرکت می کرد. در سال1942 برای همیشه ساکن نیویورک شد .از آن زمان به بعد تا سال 1944 با ماکس ارنست و آندره برتون گاهنامه سوریالستها را در نیویورک چاپ می کردند.
مارسل دوشان در دوم اکتبر 1968 در فرانسه دیده از جهان فرو بست.


منابع:
http://www.leninimports.com/marcel_duchamp.html
http://uscfsales.com/item.asp?cID=33&PID=278
http://www.toutfait.com/duchamp.jsp?postid=4301&keyword=